مرکز مطالعات یوراسیا (AVIM)[1] و نشریه مدرن دیپلماسی[2] در مطالبی جداگانه به بررسی وضعیت کنونی دلار و ارزهای رقیب و همچنین آینده نظام مالی جهان پرداخته اند.
* جنگ اوکراین، نقطه عطفی برای افول دلار
قدرت‌های بزرگ پس از جنگ جهانی دوم به سازش روی آوردند و برای ایجاد نظم نوین مالی و پولی بین المللی توافقنامه "برتون وودز" را امضا کردند. پس از امضای این توافقنامه در سال 1944، نرخ ثابتی بین سایر ارزها و دلار آمریکا برقرار شد.
از سال 1960، با کسری بودجه متوالی، آمریکا ذخایر عظیم طلای خود را از دست داد و در سال 1971 استاندارد دلار-طلا توسط این کشور کنار گذاشته شد. در این فرآیند، دلار به ارز اصلی در ذخایر ارزی سایر کشورها و عنصر اساسی پرداخت‌های تجارت بین المللی و بالتبع، به ارز اصلی و معتبر نظام مالی بین المللی تبدیل شد.
در سال‌های اخیر و با اعمال تحریم‌های آمریکا بر کشورهای دیگر بر پایه سلطه دلار، کشورهای زیادی به سمت تجارت با ارزهای ملی خود و استفاده از سیستم‌های پرداخت بین‌المللی خارج از نظام سوئیفت که به شدت تحت تأثیر و نفوذ آمریکا قرار گرفته است، روی آورده‌اند. دراین میان، پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین، تحریم‌های بزرگ غرب به رهبری آمریکا علیه روسیه باعث شد کشورهای مختلف به ویژه روسیه، چین و هند اقداماتی را برای بکارگیری پول ملی خود در تجارت بین المللی آغاز کنند.
«کریستینا تساری» اقتصاددان در گلدمن ساکس در این باره معتقد است اقدامات آمریکا و متحدانش برای مسدود کردن ذخایر ارزی بانک مرکزی روسیه سبب بروز این نگرانی شده است که کشورها به دلیل ترس از قدرت آمریکا به واسطه استیلای دلار، شروع به کاهش استفاده از دلار کنند. در واقع، تهدید هژمونی دلار نه تنها بسیاری از کشورها را درباره خطرهای ناشی از اعتماد و اتکا به دلار آمریکا نگران کرده بلکه تجارت با ارزهای ملی کشورها را نیز برای نجات از سلطه و تاثیر منفی سیاست‌های دولت و موسسات مالی آمریکا تشویق کرده است. «گیتا گوپینات» معاون اول مدیر صندوق بین‌المللی پول هشدار داده تحریم‌های مالی غرب علیه روسیه میتواند به تدریج نقش دلار آمریکا را در جهان تضعیف کند و منجر به چندپارگی هر چه بیشتر نظام پولی بین‌المللی شود.
در این زمینه، اگر روسیه، چین و هند بتوانند با استفاده ترکیبی از ارزهای دیجیتال و رمز ارزها و سایر نظام‌های پرداختیِ جایگزین، به برتری دلار پایان دهند، تحکم مالی و پولی آمریکا نیز تضعیف خواهد شد و موج پدید آمده، نظم اقتصاد جهانی را تغییر خواهد داد. برای فعال کردن چنین فرآیندی، روسیه و چین سازوکارهای پرداخت مخصوص خود یعنی «انتقال پیام‌های مالی» و «سیستم پرداخت بین‌بانکی فرامرزی» (CIPS) را برای پرداخت‌های دو جانبه و چند جانبه ایجاد کرده‌اند که میتواند جایگزین "سوئیفت" شود. به عنوان مثال، چین واردات نفت خود را از روسیه و عربستان سعودی با یوان پرداخت می‌کند.
ارزش یوان، واحد پول چین، در برابر دلار آمریکا از سپتامبر 2019 میلادی تاکنون بیش از 12 درصد افزایش یافته است. بنابراین، تحریم‌ها علیه روسیه به چین فرصت لازم را برای سازماندهی سیستم پرداخت جهانی مبتنی بر پایه یوان داده است و با تقویت و ارتقای آن، وابستگی یوان به دلار کاهش می‌یابد. کشورهای مختلف نیز بجای سیستم سوئیفت تحت سلطه دلار، از سیستم پرداخت جهانی چین بهره برداری می‌کنند.
روسیه نیز پس از جنگ اوکراین و تحریم‌های شدید غرب، از کشورهایی که با خطر تحریم روبرو شده یا تحریم شده اند، خواسته است تا برای کمک به تثبیت ارزش روبل و کاهش قیمت سوخت، هزینه خرید سوخت خود را به روبل بپردازند. دراین مورد، اگرچه روسیه تحت تاثیر تحریم‌هاست، اما با توجه به سهم قابل توجهی که در بازار جهانی مواد غذایی دارد، انتظار می‌رود کشورهای وابسته به صادرات روسیه به تجارت با پول ملی روسیه ادامه دهند.
«کنت روگاف» استاد اقتصاد در دانشگاه‌هاروارد معتقد است استیلای دلار میتواند ظرف 20 سال آینده به پایان برسد. دلیل این امر آن است که آمریکا و متحدانش تحریم‌هایی را به دلیل جنگ روسیه و اوکراین اعمال کرده اند و این تحریم‌ها سبب محدود شدن دسترسی روسیه به نظام مالی جهانی تحت استیلای دلار شده است. استفاده از دلار به عنوان یک سلاح موجب تسریع روند ارائه و استفاده از راه حل‌های جایگزین خواهد شد. روگاف می‌گوید توقیف یا مسدود کردن ذخایر ارزی بانک مرکزی روسیه توسط آمریکا بی شک یک تحول تاریخی محسوب می‌شود.
شدت تحریم‌های مالی اعمال شده بر روسیه توسط جهان غرب به رهبری آمریکا میتواند سبب تسریع روند ایجاد تغییر در نظام مالی بین المللی برای رقابت با دلار آمریکا شود. مطمئنا این روند یک شبه رخ نمی‌افتد اما آنچه که انجام آن می‌توانست 50 سال طول بکشد، اکنون ممکن است تنها 20 سال طول بکشد.
به نظر می‌رسد این روایت با تغییر داده‌ها در ارتباط با موقعیت و جایگاه دلار در بازارهای جهانی تقویت می‌شود. بر اساس جدیدترین داده‌های منتشر شده توسط صندوق بین‌المللی پول، ذخایر ارزی دلاری در جهان طی سه ماهه چهارم سال 2021، هفت هزار و 87 میلیارد دلار بود که سهم بازار از این ذخایر دلاری طی سه ماهه سوم 59.15 درصد بود که به 58.81 درصد کاهش یافت. این در حالی است که سهم دلار از ذخیره ارزی جهانی در اواخر قرن به 72 درصد رسید.
بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط سوئیفت، سهم پرداخت‌ها در سطح جهان به دلار آمریکا در سال 2022 کاهش یافت و به 38.85 درصد رسید. علاوه بر دلار آمریکا، تحت تاثیر جنگ اوکراین، در ذخایر "فارکس" که همیشه شامل ارزهای یورو، پوند استرلینگ، فرانک و ین است، به طور تصاعدی خطر مالکیت سهام توسط بانک‌های مرکزی افزایش یافته است. این امر بدان معناست که بسیاری از کشورهای در حال توسعه، ناگزیر بی سر و صدا حساب‌های ارزی و بانکی و دارایی‌های خود را از کشورهای غربی خارج می‌کنند و آنها را به کشورهای دیگر به ویژه کشورهای دوست، منتقل و در این کشورها سرمایه گذاری می‌کنند. تحلیل پرتفوی‌های فارکس نشان می‌دهد که سهم دلار آمریکا و یورو در ماه‌های اخیر کاهش یافته است.
* مخالفان افول دلار
هر چند برخی کشورها به سوی استفاده از پول‌های ملی در تجارت با یکدیگر پیش می‌روند اما محدودیت‌های زیادی در استفاده از ارزهای ملی کشورها وجود دارد که باید بدان توجه کرد. به عنوان مثال، ارزهای ملی همیشه پایدار نیستند و به راحتی تحت تأثیر سیاست‌های اقتصادی و پولی بومی‌کشورها قرار می‌گیرند و متلاطم می‌شوند. به ویژه، ارزهای ملی کشورهای کوچک که دارای اقتصاد کوچک هستند و نظام سیاسی ناپایداری دارند نمی‌توانند دربرابر تهدیدات خارجی از خود محافظت کنند. بنابراین، قدرت‌های منطقه ای و جهانی می‌توانند از ارزهای ملی کشورهای کوچک به صورت واقعگرایانه تر سوء استفاده کنند و از این رو، همگرایی و سازگاری جهانی آنها با محدودیت‌هایی روبرو خواهد شد.
در این شرایط، برخی معتقدند که وضعیت جهان به گونه ای است که دلارآمریکا نه تنها سقوط نمی‌کند بلکه در وضعیت بهتری قرار خواهد گرفت. «چان کونگ» بنیانگذار موسسه آنبوند معتقد است اگر وضعیت جهانی با روند فعلی همچنان ادامه داشته باشد و نوسانات نرخ ارز ناشی از تورم یا شرایط اضطراری روی ندهد، دلار آمریکا در جهان برجسته و مهم خواهد شد. وی بر این باور است که ارزهای جایگزین دلار آمریکا نمی‌توانند موفق شوند، زیرا بازار آنها ضعیف و اقتصاد آنها متلاطم و آشفته است و حتی برخی هنوز در مناطق جنگی به سر می‌برند. به این دلایل، دلار آمریکا قدرتمند باقی خواهد ماند و حتی تبدیل به تنها ارز بین المللی باثبات در گردش خواهد شد.
در مجموع عوامل ژئوپلیتیکی نقش مهمی‌در شرایط ارزهای جهانی دارند و دلار به واسطه این موضوع حمایت خواهد شد. وی در مقاله خود به نام "بررسی دوران کمبودهای اقتصادی" خاطرنشان کرده در دوره ابهام اقتصادی، کشورهای موجود در محور انگلیس و آمریکا ممکن است پناهگاه‌های امن تری در مواجهه با آشفتگی‌های ژئوپلیتیکی باشند. او معتقد است زمانی که جنگ ژئوپلیتیک در اروپا حل و فصل شود، کشورهای دارای مرزهای دریایی و اقتصاد قاره آمریکا دوباره ظهور خواهند کرد.
از منظر الگوی جهانی، درگیری‌ها و رقابت‌ها در منطقه قاره‌ای که اروپا، روسیه، خاورمیانه، آسیای مرکزی، چین و هند در آن قرار دارند، شدیدتر است. در مقابل، موقعیت جغرافیایی محور انگلیس و آمریکا در وسط اقیانوس قرار دارد و از نظر تاریخی و به طور نسبی، دشمنی‌های کمتری بین این بخش‌های جهان وجود دارد و آنها در روابط تجاری به یکدیگر وابسته هستند. در واقع دوری محور انگلیسی-آمریکایی از جنگ‌ها و درگیری‌ها فرصت‌های برجسته تری برای توسعه و رفاه برای آنها فراهم کرده است.
نتیجه گیری
در آینده، انتظار می‌رود قدرت‌های منطقه‌ای توافق‌نامه‌های تجاری بین‌منطقه‌ای و توافقت‌نامه‌های مالی بر پایه ارزهای ملی را گسترش دهند و عمیق‌تر کنند. به کارگیری ارزهای ملی کشورها در تجارت با یکدیگر میتواند نگرانی‌ها را درباره آثار منفی و مخرب تحکم دلار بر تجارت بین المللی و امور بانکی کاهش داده و توان کشورها را برای واردات مواد خام و انرژی مقرون به صرفه تر برای فعالیت‌های تولیدی افزایش دهد.
جنبش محدود کردن استفاده از دلار هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد، اما جنگ اوکراین و روسیه حرکت فزاینده را به سمت تجارت با ارزهای ملی برای پیشگیری از تبدیل شدن دلار به ابزار تحریم، تسریع کرده است. زمان نشان خواهد داد که آیا این جنگ، توان جایگزین کردن ارزهای ملی را به‌جای دلار آمریکا به عنوان ارزی جهانی دارد یا خیر؟ این جنگ میتواند ضربه بزرگی به اعتبار ارزش دلار آمریکا وارد کند، همچنین خطوط گسل را در نظام اقتصاد بین المللی آشکار کند و به حرکت درآورد.
***
انتشار این مطلب لزوما به معنای تایید محتوا توسط مرکز بررسی‌های استراتژیک نیست و صرفا به‌منظور بهره‌برداری نخبگانی منتشر شده است.