کتاب «مخاطرات امنیتی مرتبط با اقلیم؛ به سوی رویکردی یکپارچه» ترجمه‌ای از گزارش «Climate related security risks: Towards an integrated approach» نوشته مالین موبیورک، ماریا ترز گوستاوسون، هانس سونسیو، سباستین فن بالِن، لیزا مارایا دلموت و نیکلاس برمبِرگ است که بودجه آن از جانب وزارت امور خارجه سوئد تأمین گردیده و توسط محققان انستیتو بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم و گروه علوم سیاسی دانشگاه استکهلم با همکاری مؤسسه سوئدی امور بین‌الملل انجام گرفته است. این گزارش توسط محسن محمودی و جواد عرب یارمحمدی ترجمه و توسط موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی و با همکاری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در ۱۹۵ صفحه به چاپ رسیده‌است.
خلاصه مدیریتی کتاب
تازه‌ترین گزارش ارزیابی تغییرات آب و هواییِ مجمع بین‌المللی تغییرات آب و هوایی، جای هیچ شک و شبهه‌ای باقی نمی‌گذارد که فعالیت‌های انسان، سیستم آب و هوایی کره زمین را دگرگون ساخته است. تغییرات آب و هوایی اکنون به‌عنوان یکی از نیروهای اصلی شکل دهی به آینده شناخته می‌شود و نمونه‌ای است از اینکه چگونه فعالیت‌های انسانی به طور اساسی بر فرآیندهای فیزیکیِ بنیادی جهان اثر می‌گذارند که به گسترده‌ترین و بدترین شکل، پیامدهای فاجعهباری برای جوامع انسانی به ارمغان می‌آورند. با توجه به این تأثیرات عمیق، پی می‌بریم که تغییرات آب و هوایی به شکل روز افزونی بدل به یک مخاطره امنیتی شده است. به علت تأثیرات متعددی که تغییرات آب و هوایی به دنبال خود دارد و تداوم این تأثیرات در گوشه گوشه جهان، چالش‌های امنیتی سرشتی چند بعدی دارند که شامل امنیتِ انسان، جامعه، دولت و جهان است. پاسخ‌های سیاستی مؤثر در حوزه‌های سیاستی مختلف برای حل این مخاطرات حائز اهمیت بسیاری است.
گزارش حاضر، خلاصه‌ای از مخاطرات امنیتی تغییرات آب و هوایی و پاسخ‌های سیاستی برای رسیدگی به این مخاطرات را ارائه می‌دهد. در این راستا، ابتدا شش حوزه موضوعی را که تغییرات آب و هوایی می‌تواند موجد مخاطرات امنیتی شود واکاوی می‌کنیم و سپس به بررسی این مسأله می‌پردازیم که چگونه سازمان‌های سیاستی، مخاطرات امنیتی تغییرات آب و هوایی را در کارهای سیاستی و عملی خود می‌گنجانند. هدف اصلی این است که گزینه‌هایی عملی در مورد چگونگی برخورد و مواجهه با مخاطرات امنیتی تغییرات آب و هوایی ارائه دهیم. این پژوهش، درکی عمیق از فرصت‌ها و چالش‌های منعکس شده در استراتژی‌های مختلف یکپارچگی[1] فراهم می‌کند. ما معتقدیم که این دانش مورد نیاز است تا به سیاستگذاران اجازه دهد با دقت ارزش استراتژی‌های موجود را بسنجند و تعیین کنند چگونه سیاست‌ها، رهنمون‌های استراتژیک، سازمان‌های داخلی و روندها را می‌توان در راستای رسیدگی بهتر به مخاطرات امنیتی آب و هوایی ارتقا بخشید. این گزارش بر اساس بررسی مقالات علمی، گزارش‌های سیاستی، اسناد سیاستگذاری و همچنین مصاحبه با دست‌اندرکاران و سیاستگذاران تدوین شده است.
الف) بررسی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا
این گزارش دارای دو هدف است: بررسی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا و ارائه پاسخ‌های سیاستی به این مخاطرات. فصل دوم، رویکرد ما را در قبال بررسی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا و شش حوزه موضوعی که این مخاطرات را در بر می‌گیرند، ارائه می‌دهد: امنیت آب؛ امنیت غذا؛ افزایش سطح آب دریاها و تخریب نواحی ساحلی؛ رویدادهای آب و هوایی شدید و بلایای جوی؛ مهاجرت‌های ناشی از آب و هوا؛ و منازعات خشونت آمیز. از این رو، پرسشی اساسی که در اینجا پیش می‌آید این است که چه هنگام و تحت چه شرایطی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا شکل می‌گیرد. علاوه بر این، ما مطالعه‌ای موردی در زمینه خط سیرِ تغییرات آب و هوایی به منازعات خشونت آمیز در شرق آسیا انجام داده‌ایم.
فصل دوم به چهار نتیجه عمده دست می‌یابد. نخست، خط سیری که تغییرات مربوط به آب و هوا، مخاطرات امنیتی، از جمله منازعات خشونت آمیز، را افزایش می‌دهد به توانایی جوامع در مواجهه با فشار بستگی دارد. ساختارهای حکومتی و ظرفیت انطباق، عوامل میانجی مهمی هستند که پیامدهای امنیتی تغییرات آب و هوایی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. دوم، مخاطرات امنیتی ناشی از تغییرات آب و هوایی دارای تأثیرات متقابل بر یکدیگر هستند: کمبود آب، امنیت غذایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، و امنیت غذایی می‌تواند خشونت و ناآرامی‌های اجتماعی را تشدید کند. توجه بیشتر در این زمینه مورد نیاز است که چگونه این تأثیرات متقابل یک حوزة موضوعی یا منطقه جغرافیایی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای رسیدگی مؤثر به این مخاطرات، رویکردهای یکپارچه‌ای مورد نیاز است. سوم، مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا در طول زمان و مکان تحول می‌یابند. برخی از مخاطرات با تأخیر مواجه می‌شوند، در حالی که شماری دیگر خود را به عنوان فاجعه‌ای سریع‌السیر نشان می‌دهند. علاوه بر این، نتایج تغییرات آب و هوایی در یک مکان می‌تواند پیامدهای چشمگیری در دیگر نقاط دوردست داشته باشد. سیاستگذاری باید توجه دقیقی به این موضوع داشت باشد و بهتر است که پاسخ‌هایش دربردارنده پیامدهای فرا مرزی و درازمدت باشد. چهارم، اگرچه تغییرات آب و هوایی پدیده‌ای جهانی است اما وجه مشخصه اثرات آن نابرابری گسترده و فراگیر است. در حال حاضر، افراد و جوامع آسیب‌پذیر اغلب به طرزی بسیار شدید تحت تأثیر این مسأله قرار می‌گیرند. این مسائل، موضوعات بنیادی اخلاقی در مورد برابری، عدالت، آسیب‌پذیری و روابط قدرت را پیش می‌کشد. تلاش‌های بیشتری در زمینة تحلیل‌های امنیت-محور برای پرداختن به این مسأله مورد نیاز است که چگونه گروه‌ها و جوامع مختلف تحت تأثیر تغییرات آب و هوایی قرار می‌گیرند و چگونه می‌توان این مخاطرات را کاهش داد.
ب) پاسخ‌های سازمان‌های سیاستی انتخاب شده و پیشنهاداتی در راستای بهبود استراتژی‌ها برای یکپارچه‌سازی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا
فصل سوم، این مسأله را مورد برسی قرار می‌دهد که چگونه سازمان‌های سیاستی مختلف به مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا رسیدگی می‌کنند. نخست، مروری اجمالی در مورد این موضوع صورت می‌گیرد که چگونه شماری از مؤسسات وابسته به سازمان ملل و سازمان‌های منطقه‌ای این مخاطرات را در کارهای خود گنجانیده و به آن پرداخته‌اند. دوم، دو مطالعه مفصل در مورد فرصت‌ها و چالش‌هایی ارائه می‌گردد که دو نوع سازمان سیاستی در تلاش‌های خود برای گنجانیدن مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا در کارهای‌شان با آن مواجه بوده‌اند. این سازمان‌ها عبارتند از: دفتر روابط خارجی اتحادیه اروپا و سازمان‌های توسعه در دو کشور اروپایی (آلمان و بریتانیا). در هیچ یک از این سازمان‌ها، تغییرات آب و هوایی به عنوان بخش اساسی از تعهدات و حوزة کاری آنها مطرح نیست و بنابراین هر کدام از آنها با چالش‌های متفاوتی برای گنجاندن تغییرات آب و هوایی در حوزه موضوعی متفاوتی مواجه‌اند.
مطالعه موردی نشان می‌دهد که اگر چه سیاست‌ها اغلب بلند پروازانه‌اند، اما آنها در سطحی نسبتاً انتزاعی و غیر کاربردی تدوین شده‌اند و به طور کلی از سوی سازمان‌ها به شکلی نظام‌مند اجرا نمی‌شوند. بر اساس این موارد، این فصل، چهار پیشنهاد در این زمینه مطرح می‌کند که چگونه استراتژی‌ها را برای یکپارچه‌سازی مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا بهبود ببخشیم. نخست، بدل نمودن تغییرات آب و هوایی به یک جریان غالب[2]، ممکن است به افزایش آگاهی از پیامدهای احتمالی امنیتی آن کمک کند، اما باید با استراتژی‌های یکپارچه‌سازی نیز تکمیل شود. برای اطمینان از اینکه مخاطرات آب و هوایی در تحلیل‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار گیرند، مهم است که کارکنان، از منابع و قابلیت‌های لازم و همچنین دستورالعمل‌های پیگیری مؤثر برخوردار باشند. دوم، نیاز به توسعه ابزارهای تحلیلی وجود دارد که می‌تواند کار سازمان‌ها را در این زمینه بهبود ببخشد. برای نمونه، این امر شامل روش‌هایی برای تحلیل مخاطرات آب و هوایی و توسعة ابزارهای نفوذ پذیری آب و هوا[3] برای جلوگیری از منازعه است. سوم، به‌جای افزودن بُعد امنیتی به تلاش‌های موجود در زمینة فعالیت‌های آب و هوایی، نیازمند «اقلیم‌پذیری»[4] سایر حوزه‌های سیاستگذاری هستیم، این بدین معنا است که چگونه تغییرات مربوط به آب و هوا سیاست‌های موجود را تحت تأثیر قرار داده و می‌تواند موقعیت جدیدی از ناامنی ایجاد کند. چهارم، ضروری است که هماهنگی بین حوزه‌های سیاستی، ترجیحاً حول پروژه‌های خاص بر اساس یک استراتژی مشترک، بهبود بیابد. برای آنکه چنین پروژه‌هایی کارآمد باشند: اهداف باید روشن باشند؛ بازیگران باید انگیزه‌هایی برای مشارکت داشته باشند؛ و منابع لازم برای تسهیل ترکیب و آمیزش تخصص‌ها[5] اختصاص داده شود.
ج) بهبود پاسخ‌های سیاستی به مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا
فصل چهارم، از این دیدگاه‌ها بهره می‌گیرد تا برخی از تفکرات غالب را در مورد چگونگی بهبود پاسخ‌های سیاستی به مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا بررسی کند. همان گونه که در سراسر این گزارش اشاره کردیم، تغییر شرایط آب و هوایی مخاطرات امنیتی قابل توجهی را در پی دارد و در برخی شرایط حتی می‌تواند خطر منازعات خشونت آمیز را افزایش دهد. اگرچه سازمان‌های سیاستی پرداختن به این چالش‌ها را آغاز نموده‌اند، اما لازم است که این تلاش‌ها را بیشتر توسعه داده و به شیوه‌ای یکپارچه‌تر و زمینه‌مندتر[6] عمل کنند. در این فصل، شماری از جهت‌گیری‌های فراگیر اما همزمان عملی برای سیاستگذاران و متخصصان ارائه می‌شود.
- در حال حاضر، جوامع سیاستگذاری مختلف از مفاهیم متنوعی برای تدوین و چارچوب بندی مخاطرات امنیتی ناشی از تغییرات آب و هوایی استفاده می‌کنند. شناسایی مفاهیم مشترک می‌تواند همکاری و درک متقابل را تسهیل کند و پاسخ‌های هماهنگ را در میان جوامع سیاستی تقویت نماید.
- برای تضمین اجرای مؤثر، ایجاد ساختار سازمانی برای تقویت هماهنگی دارای اهمیت است. این گزارش، دو استراتژی مکمل را برای غلبه بر ذهنیت سیلویی[7] تعریف می‌کند: ایجاد کارگروه‌های میان دستگاهی و کمک گرفتن از واحدهای متخصص بیرونی برای هماهنگی وظایف. انگیزه و منابع نیز برای فعال ساختن سیاستگذاران و مدیران برای کار ورای ذهنیت سیلویی در داخل و فراتر از سازمان‌های دولتی و نهادهای عمومی بسیار مهم است. رهبری مستمر و منسجم نیز برای دستیابی به این اهداف ضروری است.
- همکاری نزدیک بین سیاستگذاران، متخصصان و محققان برای ارائه دانش نظام‌مند و عمیق در مورد مخاطرات امنیتی مربوط به آب و هوا ضروری است. سیاستگذاری، کار عملی و تحقیق باید به صورت موازی انجام شود و باید یکدیگر را در جریان کارهای خود بگذارند. افزایش همکاری و گردش اطلاعات بین این حوزه‌های مختلف می‌تواند هم سیاستگذاری و هم تحقیقات را تقویت کند. همچنین، تجربه نشان می‌دهد که واحدهای متخصص می‌توانند وظیفة ترجمه و برگردان تحقیقات به سیاستگذاری را به عهده بگیرند.
به طور خلاصه، تغییرات آب و هوایی مخاطرات امنیتی چندگانه‌ای را برای جوامع سراسر جهان ایجاد می‌کند. این مخاطرات در طول زمان و مکان تحول می‌یابند و بسته به زمینه و شرایط، به طرز متفاوتی بروز می‌یابند. از آنجایی که این مخاطرات امنیتی حوزه‌های سیاستی و تحقیقاتی مختلفی را در بر می‌گیرد، این چالش‌ها شامل رفع موانع رشته‌ای و سازمانی نیز می‌شود. برای رسیدن به این هدف، رهنمودی استراتژیک بر پایه تفکر بلندمدت مورد نیاز است. بنابراین، رهبری برای توسعه اقدامات پیشگیرانه مورد نیاز است که به امنیت انسانی، توسعه پایدار، و صلح کمک کند.
[1] integration strategies
در استراتژی‌های یکپارچگی، یک نهاد یا شرکت می‌کوشد تا توزیع کنندگان، عوامل و نمایندگی‌های فروش، تأمین‌کنندگان مواد اولیه، پیمانکاران و یا شرکت‌های رقیب را، تحت کنترل و مالکیت خود، در آورد. استراتژی‌های یکپارچگی، خود نیز به سه دسته استراتژی یکپارچگی عمودی به بالا، استراتژی یکپارچگی عمودی به پائین، استراتژی یکپارچگی افقی تقسیم بندی می‌شوند. (م)
[2] mainstreaming climate change
[3] climate-sensitive tools
[4] climatization
[5] cross-fertilization of expertise
[6] Context sensitive
[7] Silo Mentality
ذهنیتی که بر مبنای آن دپارتمان‌ها و گروه‌ها تمایلی به تقسیم کردن دانش و اطلاعات خود با دیگر گروه‌های سازمان نداشته و از آن امتناع ورزند. در بسیاری از سازمان‌ها که دارای «ذهنیت سیلو» هستند، هر دپارتمان به صورت جداگانه کانال‌ها و نقاط تماس با مشتری را در حوزه خود بررسی و بر بهینه‌سازی آن تمرکز می‌کند. در این تفکر، دپارتمان‌های یک شرکت اطلاعات و دانش خود را با دیگر دپارتمان‌ها به اشتراک نمی‌گذارند. (م)